Tolstoy’a ait olduğu iddia edilen bir söz ve bu sözün da yazının başlığını açıklayan bir işlevi vardır. “Kibir ve inat bir kişinin kendini mükemmel görmesini sonra da sonunu oluşturur.” Bu yazıda ele alacağımız Hubris sendromu bu sözün özeti gibidir.

Kibir ve Tanrısal Ego Hastalığı: Hubris Sendromu Nedir?

Hubris kelimesi kökenini Antik Yunan’dan alır ve “kibir” anlamına gelir. Bu durumun sendrom olarak ele alınması ise 2009’da David Owen ve Jonathan Davidson’un Amerikan başkanlarından George W. Bush ve İngiliz başbakanlarından Tony Blair’i gözlemlemelerine dayanan makalesiyle karşımıza çıkmaktadır. Owen bu sendromu; “abartılı gurur, baskın bir kendine güven ve kendinden başkalarını küçümseme duygusu” olarak tarif etmiştir.

Kibirin ana tehlikesi, insanların yargılarını çeşitli şekillerde bulanıklaştırmasıdır. Bu da kişinin kötü kararlar vermesine neden olacaktır. Benzer şekilde kibir, insanların sezgilerinin geçerliliğine ve güvenilirliğine olduğundan fazla güvenmelerine de neden olur. Bu da onları uygun bir biçimde akıl yürütmeden yoksun kılar. Sonucunda da gereksiz riskler almalarına yol açar.

Hırs, gurur, kendini beğenme gibi duyguların belirli ölçülerde olması koşuluyla insan gelişimi açısından faydalı hatta önemli bir gereksinim olduğu bilinmektedir. Sonucunda bu gibi duygulara sahip insan karşısındakine belli bir karizmaya sahipmiş gibi gözükecektir.

Ancak kişideki bu özellikler kontrol altına alınamazsa hem bireyin kendisine hem de çevresine zarar vermeye başlar. Devamında da zehirleyici liderlik adı verilen durum ortaya çıkar. Bu tarz liderlik, “kendini beğenmiş, başkalarını dinlemeyen, küçük gören ve onlara saygı duymayan lider tipine işaret etmektedir. Bu duruma liderin kişilik özellikleri de eklenince Hubris sendromu diğer adıyla da güç zehirlenmesi ile karşılaşmak zorunda kalırız.

Hubris Sendromu Nedir?

Hubris Sendromu güce sahip olan herhangi bir liderin gücünü uzun süre kullanması ve kendisini sınırlayacak bir engel olmaması gibi durumlarda oluşan, güçlü olma halinin sebep olduğu bir rahatsızlık olarak tanımlanmaktadır.

Psikolog Ian Robertson, “The Winner Effect: The Science of Success and How To Use It” başlıklı kitabında, “Gücün beyin üzerindeki etkilerinin kokain benzeri uyuşturucularla benzerlikler taşıdığını, beynin ödül ağında dopamin faaliyetlerini artırarak beynin işlevini belirgin şekilde değiştirdiğini, bu değişikliğin korteksi etkileyerek düşünce yapısında büyük farklılıklara yol açabileceğini” belirtmektedir.

Politikacıların, iş dünyasının liderlerinin ve iktidardaki diğer kişilerin davranışlarının, artan güç ve etkinin tadını çıkardıkça daha da kötüye gittiği bir durum olarak tanımlanır.

HUBRİS SENDROMU İLE İLGİLİ GENEL KİŞİLİK ÖZELLİKLERİ

Owen ve Davidson aşağıdaki bulgulardan üç veya daha fazlasının bir liderde gözlemlenmesi durumunda ve 5, 6, 10, 12, 13 nolu tamamlayıcı maddelerden en az birisinin bu üç madde içinde yer alması halinde kişinin Hubris sendromuna yakalanmış sayılacağını ileri sürmektedir. Bu bulgular şöyle sıralanmaktadır

• 1. Dünyayı, güç kullanımı yoluyla kendini yücelteceği bir yer olarak görür,
• 2. Öncelikle kişisel imajını geliştirme amaçlı hareket etme eğilimi sergiler,
• 3. Görüntüsü ve ifadeleri ile orantısız bir endişe içindedir.
• 4. Faaliyetleri ile ilgili konuşurken, kendini yüceltme eğilimi taşır,
• 5. Kendisini ulus veya mensubu olduğu kuruluşla bir tutar,
• 6. Konuşmalarında kraliyete özgü “biz” ifadesini kullanır,
• 7.Aşırı öz güven gösterir,
• 8.Kendisi için diğer grubu hor görür,
• 9. İnsanlar ya da iş arkadaşları gibi sıradan bir mahkemeye değil de, sadece tarih ya da tanrı gibi bir üst iradeye karşı hesap verebilir,
• 10. Üst iradenin yargılamasında, haklı çıkacağına dair sarsılmaz bir inanç vardır,
• 11. Gerçeklik ile bağı kopmuştur,
• 12.Pervasız, tez canlı, vesveseli, huzursuz ve ayrıca tepkisel eylemler sergiler,
• 13. Davranışlarının sonuç ve maliyetlerinin dikkate alınmasını önlemek için uygulamalarını ahlak, dürüstlük, inanç hakkında “geniş tasavvurlarına” dayandırır.
• 14. Aşırı öz güveni ile işlerin ters gidebileceği düşüncesinden yoksun olması sonucunda uygunsuz politikalar oluşturmasına neden olur.

David Owen ‘ın çalışması; geçmişin, şimdinin ve geleceğin politikacılarının (ve politikacı adaylarının) psikolojik durumunu irdeleyerek tıp ve psikiyatri literatürüne önemli bir katkı sağladı.

Hubris Sendromu Modern Zamana Özgü Bir Sorun Değildir

Her ne kadar günümüzde bu gibi belirtileri gösteren liderlere hemen hemen her alanda rastlamak mümkün olsa da hubris sendromu adı gibi köklerini geçmişten alır. Büyük İskender ve Napolyon Bonapart’ın da bu sendromun tuzağına düştüğü düşünülmektedir.

Antik Yunanlılar da kibirin tehlikelerinin farkındadır. Bu nedenle de mitleri aracılığı ile buna karşı öğütler vermeyi amaçlarlar. Bunların arasında en iyi bilineni de Daedalus ve Icarus hikayesidir.

Yunan mitolojisinin zanaatkar sanatçısı olan Daedalus her türlü mekanik araçları yapan çok yönlü bir sanatçıdır. Fakat kendisinin bir de zayıf bir yönü vardır. Bu da kıskanç, kendini beğenmiş ve benmerkezci olmasıdır. Bunun sonucunda bir gün tanrıları kızdırır ve oğlu ile birlikte hapsedilir.

Hapsedildiği yerden uçan kuşları gören Daedalus’un aklına bir kaçış planı gelir. Tepeye konan kuşların tüylerini ve mumların yapışkanını kullanarak iki çift devasa kanat yapar. Böylece aynı tanrılar gibi uçup kuleden kaçabileceklerdi. Fakat kanatları Icarus’a takarken onu bir konuda tembihler: “‘’Okyanusa çok yakın uçmak kanatları nemlendirir ve uçamayacak kadar ağır hale getirir; güneşe çok yakın uçmak ise yapışkanı eritir ve kanatları parçalara ayırır.’’

Ancak Icarus, babasının hazırladığı kanatlarla uçarken kendini bir tanrı gibi hissetmek ister. Bu nedenle de, babasının uyarılarını dikkate almayıp güneşe çok yakından uçar. Bir süre sonra güneşin sıcaklığından kanatları bir arada tutan yapışkan eriyince, Icarus denize düşmekten kaçamaz ve boğularak yaşamını yitirir.

Yunan mitolojisinde uçmak yalnızca tanrıların yapabileceği bir şeydi. Sınırları aşıp tanrıyı oynamak ise ‘’hybris’’ olarak adlandırıldı. Bunu yapan kişilerin tanrıların gazabına uğramaktan kaçması olası değildi.

Hubristler normalde ortalığı kasıp kavurmak için yola çıkmazlar, ancak bu, çoğu zaman eylemlerinin istenmeyen sonucudur. Icarus’un ölümü, kendi küstahlığının istenmeyen bir sonucuydu. Sonucunda kendi aşırılığının kurbanı oldu.

Nemesis Yunan mitolojisine göre, adaleti sağlamak amacı ile intikam almayı savunan, merhametsiz bir tanrıça olarak biliniyor. Antik Yunan inanışın göre, aşırı gurur ve bencilliğe düşen kişileri cezalandırıyor.

Olumlu benlik imajı psikolojik olarak sağlıklıdır ve kendine güven, uygun hırs ve gerçek gurur başarılı bir lider için gerekli niteliklerdir. Ancak, öyle ya da böyle kibirli liderler zamanla kendilerini aşmaya başlarlar. Bu durumda da Nemesis’in vereceği ceza muhtemelen şiddetli olur. Yazının devamında göz atmak isterseniz. 

Hubris, aşırı düzeyde gurur, özgüven ve kibri içeren bir kişilik özelliğidir. Bu çerçevede hubristik kişiler kendi kabiliyetlerini, bilgilerini, bir birey olarak önemlerini ve başarıya ulaşma şanslarını abartma eğilimindedir. Böylesi insanlar asla yanılmadığına, bütün girişimlerinin başarıyla sonuçlanacağına inanabilir ve kendini hukukun üstünde görebilir.

Hubris, hem hubristik bireyler hem de bu bireylerin çevresindeki insanlar için ciddi olumsuz sonuçlar doğurabilen, sorunlu bir özelliktir. Makalemizde hubris kavramını, nasıl tespit edebileceğinizi ve başa çıkabileceğinizi öğreneceksiniz.

Hubris Örnekleri

Hubristik bireyler hayatımızın her alanında karşımıza çıkmasına karşın, bu fenomen ağırlıklı olarak CEO'lar, yöneticiler, siyasetçiler, yargıç ve avukatlar gibi güç pozisyonlarında yer alan kişilerde görülmektedir.

Sayılan tüm bu pozisyonlarda hubris, bir kişinin yeteneklerini aşırı derecede abartması veya hata yapabileceğine inanmayı reddetmesi gibi çeşitli şekillerde aşırı düzeyde gurur, güven veya kendini beğenmişlik göstermesi durumunda ortaya çıkar.

Aşağıdaki alt bölümlerde tarihten, edebiyattan ve Yunan mitolojisinden daha fazla hubris örneği göreceğiz. Bu örnekler hubrisin ne olduğunu veya nasıl ele alınacağını anlamanız için temel önem taşımamaktadır; ancak konu hakkında detaylı bilgi edinmek isteyen okuyucular için faydalıdır.

Makalede verilen bazı örneklerde hubris kavramının bir kişilik özelliği anlamında modern psikolojik bağlamında kullanılmadığını; daha eski ve edebi olarak, özellikle de Yunan mitolojisinde "trajik bir çöküşe yol açan aşırı kibirli eylemler" anlamında kullanıldığını lütfen göz önünde bulundurun.

Tarihte Hubris

Hubrisin kayda değer bir tarihsel örneği, 1812'de Rusya'yı işgal eden Fransız askeri lideri Napolyon'da görülür. Rusya'nın Fransa tarafından işgali, Fransız birliklerinin sert Rus kışından ve Rusya'nın yakıp yıkma ve gerilla taktiklerinden büyük zarar görmesinin ardından Napolyon'un ordusunun geri çekilmesiyle sona ermiştir. Bu örnek bağlamında hubris, şu şekilde anlatılmaktadır:

[İşgali] takip eden aylar boyunca Rusya ovalarında yaşanan olaylar bir Yunan trajedisini andırmaktadır. Girişim parlak bir şekilde, hatta fazlasıyla parlak bir şekilde başladı ve iyiye yorulan alametler kötüye yorulmaya başlayınca Napolyon, o yüce egoist, bütün kıyamet alametlerini görmezden geldi. Ta ki o alametler Napolyon'u ve ayak bastığı toprakları tamamen ve geri dönülemez bir şekilde felakete sürükleyene kadar. Tanrılar hubrisi hiç bu kadar ağır cezalandırmamıştı.

Edebiyatta Hubris

Karakterlerinin eylemlerini hubris penceresinde değerlendirebileceğimiz bazı edebi eserlerden örnekler:

Hubris kavramı, "Kibir afettir." gibi modern deyimlere de yansımıştır. Bunun yanında Eski Ahit- Özdeyişler Kitabı'nda yer alan "Gurur yıkımdan, kibir çöküşten önce gelir." deyişi de modern dünyamızda varlığını hala sürdürmektedir.

Yunan Mitolojisinde ve Tarihinde Hubris

Hubris kavramı, kökenlerinin dayandığı Yunan tarihi ve mitolojisi ile güçlü bir şekilde ilişkilendirilmektedir. Aşağıda bu alanlardaki en önemli hubris örneklerinden bazıları yer almaktadır:

Yunan tarihinde hubrisin geçtiği önemli bir diğer nokta da "Meidias'a Karşı" (MÖ 350 civarı) adlı yargı konuşmasıdır. Konuşmada devlet adamı ve hatip Demosthenes, Demosthenes'in Büyük Dionysia'da koregus olarak görev yaptığı sırada zengin bir Atinalı olan Meidias'ın kendisine doğru yürümesi ve yüzüne vurması üzerine Meidias'ı hubrisle suçlar. Bu olay, Meidias'ın Demosthenes'in evini ziyaret edip Demosthenes ve ailesine karşı küfürlü bir dil kullandığı daha önceki bir vakadan sonra meydana gelmiştir.

Hubris kavramı, kavramın Yunan tarihindeki en dikkate değer kullanımlarından birinin gerçekleştiği bu konuşmada son derece önemli bir rol oynamıştır. Konuyla ilgili bir analiz özellikle şunu göstermektedir:

Not: Yunan mitolojisinde "hubrisin cezası" anlamına gelen kelime, intikam tanrıçası Nemesis'ten gelmektedir. "Nemesis" terimi (Tr: "hak edilen ve kaçınılmaz ceza", "can düşmanı", "intikam") bazen bir kimsenin "hubrisin bir sonucu olarak yaşadığı ceza veya yıkımı" ifade etmek için kullanılır.

Hubrisin Tehlikeleri

Hubrisin teşkil ettiği temel tehlike, insanların yargı kabiliyetini çeşitli yollarla bulanıklaştırmasıdır. Bu çerçevede hubristik bir birey, kendini ve başka kimseleri kötü yönde etkileyen kararlar alır.

Örneğin kişinin bilgi ve yeteneklerine aşırı güven duyması bağlamında hubris, insanların çeşitli alanlarda başarılı olma kabiliyetlerini abartmalarına yol açarak gereksiz riskler almasına; sezgilerinin geçerliliği ve güvenilirliğini abartmasına sebep olarak bir yargı sürecinde, özellikle bir tartışma söz konusuysa akıl yürütme yerine sezgilerine fazla bel bağlamasına sebep olur.

Ayrıca hubris, pervasızlık ve dürtüsellik, gerçeklikle temasın kaybedilmesi, istenmeyen sonuçları dikkate almaya yönelik isteksizlik, başkalarına karşı sorumlu hissetmeyi reddetme, değişen gerçeklerle yüzleşmede zorluklar, başarı için basit bir formüle güvenme ve ahlaki farkındalığın bozulması gibi bir dizi ek sorunla da ilişkilendirilmiştir. Bunların tümü olumsuz sonuçlara yol açabilir.

Hubrisin tehlikelerinin karşımıza çıktığı önemli bir alan da iş dünyasıdır. Hubris fenomeninin iş dünyasında yönetici pozisyonunda bulunan kimselerin karar alma süreçlerini çeşitli şekillerde olumsuz yönde etkilediği bulgulanmıştır. Yapılan bir araştırma şunları göstermektedir:

• CEO'ların sergilediği hubris, yönettikleri şirkette artan kazanç manipülasyonu ile etik dışı davranışların artışı ilişkilendirilmektedir.
• CEO'ların sergilediği hubris, yönettikleri şirkette sosyal sorumluluk faaliyetlerinin azalması ve sosyal bağlamda sorumsuz/zararlı davranışların artışı ile ilişkilendirilmektedir.
• CEO'ların sergilediği hubris, şirket satın alımları sırasında haddinden fazla ödeme yapılmasıyla ilişkilendirilmektedir ve bu da satın alan şirketin hissedarlarının kayıplarının artmasına sebep olur.
• Girişimcilik bağlamında ise hubris, girişimcilerin ellerindeki mevcut kaynakları yanlış tahsis etmelerine neden olarak girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanma şansını artırır.

Hubris, hubristen mustarip bireye yönelik olumsuz düşüncelerin doğmasına aracı davranışları tetikleyerek sosyal bağlamda da zararlı etkilere sebep olabilmektedir. Örneğin hubristik kimseler genellikle kendi üstünlüklerini açıkça ifade ederek, diğerlerinden daha iyi olduklarını veya gelecekte çok başarılı olacaklarını belirterek, grup içindeki statülerini abartarak sosyal çevrelerindeki diğer üyelerin kendilerini sevmemesine sebep olurlar.

Bütün bunların yanında hubrisin yol açabileceği olumsuz sonuçlarla ilgili bazı değişkenlikler olduğunu da göz önünde bulundurmalısınız. Örneğin, insanların hubris çerçevesinde ele alınabilecek bir davranışta bulunduklarında maruz kaldıkları sosyal hubrisin cezası konusunda araştırmalar, hubristik bireyin sosyal grup içindeki statüsü gibi faktörlerin davranışlarının diğerleri tarafından nasıl algılandığını etkileyebileceğini, örneğin düşük statülü üyeler hubris sebebiyle cezalandırılırken yüksek statülü üyelerin cezalandırılmayabileceğini göstermektedir.

Hubrisin Faydaları

Hubrisin birçok tehlikesi olmasına karşın bazı faydaları da yok değildir. Örneğin hubris, daha yüksek özsaygı ile ilişkilendirilmektedir; bu da grup içi baş kaldırı ve bir grup yaklaşımını eleştirme isteğinin artması gibi faydalara yol açabilir. Hubris, bunun yanında artan özgüvenle de ilişkilendirilmektedir; artan özgüven beraberinde sabır getirmekte, bu da hubristik bireylere zorluklar karşısında dayanma gücü vermektedir.

Buna ek olarak hubrisin bazı yönleri, ancak belirli durumlarda faydalı olabilir. Örneğin aşırı özgüven, bazen bireylerin hırslarını, morallerini ve azimlerini artırması açısından faydalı olarak değerlendirilebilir. Benzer şekilde CEO hubrisi bazen başarısızlık ihtimalini küçümseme ve hafife almaya sebep olarak yönettikleri şirket içinde inovasyonun artmasına yol açabilir. Son olarak bazı durumlarda hubris, kendi kendini doğrulayan türde olumlu bir kehanetin ortaya çıkmasını sağlayabilir; örneğin hubristik bir kimse yeteneklerine aşırı düzeyde güvenebilir ve bu güven bu kimseyi başarıya götürebilir.

Ancak hubrisin bu potansiyel faydalarının birçoğu oldukça hızlı bir şekilde bir sorun halini alabilir. Bunun yanında, özellikle hubristik bireyin bakış açısından ele alındığında, hubrisin faydalı olup olmadığını belirlemek de oldukça güçtür. Örneğin CEO hubrisi, hubristik CEO'ların liderlik ettikleri şirketlerin daha fazla risk almasıyla ilişkilendirilir. Bu risk alma hali bazen olumlu sonuçlara yol açabileceği gibi olumsuz sonuçların doğmasına da sebep olabilir; zira risk alma davranışı, karar alma süreci hubrisin etkisiyle gölgelenmiş bir kişi tarafından yürütülmektedir.

Hubris Nasıl Gelişir?

Hubrisin tek bir sebebi olmadığı gibi ana hatlarıyla hubrisin bir insanın gururunu, özgüvenini ve kibrini kabartan davranışların genellikle kademeli bir süreçle hubrise sebep olduğu düşünülmektedir. Örneğin belirli vakalarda ardı ardına kazanılan büyük başarıların, kurallardan muaf tutulmanın ve hep övülmenin/hiç eleştirilmemenin hubrisi tetikleyebileceği gözlemlenmektedir.

Buna ek olarak belirli faktörler bir kimseyi hubris geliştirmeye daha yatkın kılabilir. Bu faktörler arasında kültürel çevreleri, bireyin kendisine duyduğu aşırı ilgi veya hayranlık anlamına gelen narsisizm gibi kişilik özelliklerinin mevcudiyeti gibi örnekler bulunmaktadır.